تجزیه و تحلیل معماری و شهرسازی معاصر ایران و بررسی مبانی نظری آن، بدون توجه به نقطه آغازین و شرایط ذهنی و عینی آن مقطع تاریخی، ممکن و میسر نیست. شهرسازان و معماران ما براي تبیین و تفسیر شرایط کنونی معماری و شهرسازی با پرسش‌هايی گوناگون مواجه هستند؛ پرسش‌هايی چون: معماری و شهرسازی ما از چه الگوهای شکلی و مفهومی‌ پیروی می‌کند؟ جایگاه و رابطه آن با فرهنگ و سنت ایران‌زمین چگونه است؟ چه ارتباطی با معماری و شهرسازی بین‌المللی و به ويژه معماری و شهرسازی غرب دارد؟ از چه زمان، رابطه معماری و شهرسازی ما با جهان خارج، به صورت یک‌سویه و یک‌طرفه در آمد؟ آيا امکان خارج شدن معماری و شهرسازی ما از این حالت حاشیه‌نشینی و خوش‌نشینی وجود دارد؟ و آیا می‌توان مجدداً وارد حوزه گفتگو و تبادل در دنیای مدرن کنونی با دیگر کشورها و فرهنگ‌ها شد؟

به فضل تلاش و تحقیق نویسندگان و مؤلفان، کتاب‌های متعدد و متنوعی درباره تهران نوشته شده است؛ برخی به تاریخچه، برخی به ساختار اجتماعی، برخی به کالبد و شماري نيز به ظاهر و نمای آن پرداخته‌اند؛ اما تهران حتی برای خود تهرانی‌ها، محققان، کارشناسان و مدیران اين شهر همچنان پایتختي ناشناخته مي‌نمايد. در کتاب «تاریخ شکل شهر تهران از پیدایش تا پهلوی» سعی شده است تا حدی خلأ کمبود اطلاعات پایه در زمینه معماری و به ویژه شهرسازی شهر تهران را پر کند. در این نوشتار، به زمان پیدایش تهران در تاریخ و عوامل اثرگذار بر رشد و توسعه آن و مسائل و دلایل مؤثر در انتخاب این شهر نوپا برای پایتختی سلسله قاجار توسط آغامحمدخان قاجار و تغییرات و دگرگونی‌های عمده حادث‌شده در معماری و بالأخص شهرسازی (ریخت‌شناسی شهری و شکل شهر) که از ابتدا تا پایان سلسله قاجار (پیدایش سلسله پهلوی) اثرگذار بوده است، تأکید شده و به مراحل تاریخی رشد و تغییر و تحول ساختار شهر تهران بر اثر آمدوشد‌های مکرر مابین هیأت حاکمه و اروپاییان و برخورد موج نوگرایي یا مدرنیته با جامعه سنتی ایران‌زمین پرداخته شده است. این کتاب مراحل تغییر جامعه ایرانی- اسلامی‌ را نشان می‌دهد و محیط کالبدی– اجتماعی شهر پایتخت‌شده را به روشنی بیان می‌کند. تاریخچه شهر تهران به طور همه‌جانبه به تاریخ مدرن ایران بستگی دارد. این تاریخچه و تغییر و تحول شهری، نقشی بسیار مهم در تغییر و تحول کشور به طور کلی دارد.

در اين كتاب، تهران به سه دوره تاریخی تقسیم‌بندی شده است؛ اول، از پیدایش نام و جای تهران در تاریخ تا پایتخت شدن آن براي سلسله قاجار، دوم از پایتختی تهران تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه که اين شهر به دلیل ازدیاد جمعیت، توسعه می‌یابد و سوم از دارالخلافه ناصری تا پایان سلسله قاجار که با روی کار آمدن رضا شاه، سبکي دیگر در روند توسعه تهران حادث می‌شود. اطلاعات و تصاویر گردآمده در این کتاب، بخشی از کمّ و کیف مادی و معنوی زندگی مردم و شهر تهران را در گذشته‌اي نه چندان دور به خوانندگان معرفی می‌کند. کتاب حاضر، به اهتمام دکتر مصطفی پاکدل‌نژاد و کاظم پیشگاهی در سایز رحلی در 374 صفحه همراه با تصاویر و نقشه‌های مربوطه منتشر شده است.